Een hunkering naar harmonie, vereniging, verzoening. Dat sentiment kon je het afgelopen jaar, en zeker rond de overgang van 2019 naar 2020, in nogal wat columns en commentaren ontwaren. ‘[Ik wens] dat het publieke debat niet gevoerd wordt om elkaar af te troeven om het eigen gelijk te bewijzen, maar om te leren luisteren naar dingen die je nog niet wist’, schreef bijvoorbeeld Clarice Gargard begin januari in NRC. Op 28 december had in deze krant al een soortgelijk geluid geklonken. ‘Alles en iedereen [is] vervuld van zijn eigen heilige woede’, somberde toen Tommy Wieringa in zijn zaterdagse column. Het is een observatie die eerder Bas Heijne op dezelfde plek met regelmaat noteerde. Wieringa is alleen nog zwartgalliger: ‘Stuurloos en reddeloos drijven we steeds verder van elkaar weg’. En: ‘Geen instanties meer die ons nog langer verbinden’. Gevolgd door de vrij zouteloze raad: besef vaker ‘dat de meeste meningen maar meningen zijn. Je hebt een mening, je bent er geen’.
Elders, op De Correspondent, las ik een heel ander getoonzet stuk van Rob Wijnberg, getiteld ‘We zijn het veel meer eens dan we denken’. De samenleving lijkt gepolariseerder dan ooit, maar de constante ‘opinie-oorlog’ op Twitter en tv, zegt Wijnberg, is maar een klein deel van het verhaal. In werkelijkheid is er rond diverse maatschappelijke onderwerpen volgens hem juist sprake van een overweldigende mate van consensus, een stelling die hij onderbouwt met percentage na percentage. Zo haalt hij een rapport van het Sociaal en Cultureel Planbureau uit 2019 aan. Daarin stond dat driekwart van de Nederlanders het gevoel heeft dat de meningsverschillen over maatschappelijke kwesties in ons land toenemen. Maar ook berichtte het SCP dat die indruk niet klopt: ‘Afgaande op bevolkingsenquêtes (over hoe mensen tegen bepaalde zaken aankijken, AK) is er weinig reden tot zorg over toenemende meningsverschillen en verharding’.
Echte ideeënstrijd
Nu is er iets raars aan de hand met zowel de roep om beter naar elkaar te luisteren, de boodschap dat meningen eigenlijk niet zo veel te betekenen hebben, als de nadruk op hoe weinig ‘we’ in feite van inzicht verschillen. Want wil er ergens iets te leren, te verbinden of te beamen vallen, dan moeten daar eerst discussiewaardige standpunten te berde worden gebracht, zou je denken. Harmoniebepleiters dreigen deze inhoudelijke dimensie van openbare debatten te verwaarlozen. Van luisteren geven zij hoger op dan van doordachte opvattingen ventileren en die met verve verdedigen.
De neiging om echte ideeënstrijd en oppositie (waarbij het aankomt op overtuigingskracht) uit de weg te gaan, overbodig te verklaren of kansloos te maken, tref je ook aan in politiek en bestuur. Polderen en pragmatisme zijn vruchtbare tradities en adviescommissies kunnen impasses helpen doorbreken. Maar als parlementen uitgepraat raken door het overmatig ‘verplaatsen’ van politiek werk naar (onzichtbare) niet-gekozen gremia, door grote verantwoordelijkheden over te hevelen naar lagere overheden, door een te sterke coalitiebinding of uit angst om de kiezer tegen zich in het harnas te jagen, is er meer verloren dan gewonnen.
Zelf aan de knoppen
Die kant gaat het helaas echter wel steeds meer op, zodat je inmiddels kunt constateren dat nota bene politici van alle kleuren zelf niet echt meer houden van de overheid en van de bestaande vertegenwoordigende democratie. Eerst, vanaf midden jaren tachtig, namen zij van beide concepten behoorlijk wat afstand omdat ze dachten dat het goedkoper en efficiënter was om onderdelen van publieke taken, regelgeving en controle over te laten aan markt(werking) en allerhande toezichthouders. Intussen keren zij zich van (verzorgings)staat en democratie óók af omdat ze menen dat er op allerlei gebied ‘lokaal maatwerk’ geleverd moet/kan worden én omdat ze geloven dat moderne, zogenaamd zeer coöperatief en deliberatief ingestelde burgers veel zaken onderling wel kunnen regelen en als het even kan zelf aan de knoppen willen zitten.
Vandaar de recente keuze van politiek Den Haag om belangrijke delen van sociaal en ruimtelijk beleid door gemeenten te laten bepalen en via de nieuwe ‘Wet versterking participatie op decentraal niveau’ burgers meer zeggenschap en ruimte voor eigen initiatief te geven: inwoners in staat stellen om op diverse manieren rechtstreeks deel te nemen aan de vorming, uitvoering en evaluatie van beleid wordt binnen alle gemeenten, provincies en waterschappen verplicht. Dit laatste betekent dat de positie van politieke partijen, van de gemeenteraad en van provinciale staten fundamenteel van karakter gaat veranderen, en ook: dat de geesten rijp worden gemaakt voor een eveneens directere landelijke democratie ̶ bedenkelijke ontwikkelingen waarover je zelden iemand een kritische noot hoort kraken.
Gezamenlijk ‘huis’
Kennelijk is in het collectieve politieke geheugen danig weggezakt wat ook alweer de bestaansgronden en de pluspunten waren van een politiek systeem dat een representatieve democratie, het principe van evenredige vertegenwoordiging (veel politieke partijen om uit te kiezen) en een sociale rechtsstaat combineert. Welnu: kenmerk van dit systeem is dat het herkenbare structuren en herhaalbare procedures biedt teneinde maatschappelijke problemen te kunnen agenderen en uiteenlopende politieke perspectieven en belangenconflicten naar voren te kunnen brengen, om vervolgens te pogen verschillen van inzicht creatief te overbruggen en via compromissen te komen tot algemeen verbindend (!) beleid. (1)
Voor gekozenen en gezagsdragers brengt dit grondwettelijke stelsel het volgende met zich mee: veel lezen, luisteren, overleggen, zin van onzin scheiden, visie hebben, afwegingen maken, haalbaarheid inschatten, positie kiezen, intensief zoeken naar gemene delers, de tegenpartij tegemoet willen komen, rekening houden met minderheden, verantwoording afleggen e.d. Het systeem zelf dwingt deze even politiserende als pacificerende gedragingen keer op keer af, in en rondom een gezamenlijk ‘huis’ van alle kiezers.
Dat in de actieve politiek telkens ook andere, deels minder edele motieven, omgangsvormen en gewoonten een rol spelen, naast een duistere invloed van bedrijven en lobbyisten, laat onverlet dat ‘onze’ organisatie van de toekenning, spreiding en beperking van ‘macht’ qua opzet helder en solide is, en vooralsnog resulteert in de onderliggende bedoeling: in alle verscheidenheid vreedzaam samenleven. Voor maatschappelijke fragmentatie, laat staan ontreddering, hoeft dan ook niet te worden gevreesd, zolang theorie en praktijk niet te ver uiteen gaan lopen en burgers de democratische logica kunnen volgen en blijven onderschrijven.
Tekortschietende verbeeldingskracht
Toch heerst er her en der in de maatschappij dus een hang naar minder ophef en meer gemeenschap, terwijl politieke representanten tenderen naar ‘depolitiseren’ in gedaanten als privatiseren, delegeren, conformeren, horizontaliseren en democratiseren ̶ een voorkeur die behalve met de al genoemde factoren en aanleidingen ook weleens sterk kon samenhangen met een tekortschietende verbeeldingskracht en met ontoereikende verbale vermogens.
De gevolgen van die depolitisering zijn niet mis: in mijn ogen is menig hardnekkig actueel maatschappelijk probleem precies ontstaan door het geleidelijke ‘afscheid’ van overheid en politiek, in het bijzonder door het ontbreken van grondige gedachtewisselingen in parlement en binnen politieke partijen over mogelijke wegen naar een volhoudbare toekomst, over de gewenste rol van de overheid anno heden, over de mentaliteit en de deskundigheid waarover die overheid moet beschikken en last but not least over de uitvoerbaarheid en de rechtsstatelijkheid van allerlei nieuwe plannen (2).
‘Mist van consensus’
In zijn afscheidsrede als hoogleraar aan de Universiteit Leiden sprak politicoloog Ruud Koole medio december over de conditie van wat hij ‘de electorale pijler’ onder de democratische rechtsstaat noemt. Die pijler is verzwakt, stelde hij. En dat komt mede doordat er aan politieke partijen iets negatiefs is gaan kleven. Koole vindt dat slechts zeer ten dele terecht, en ook hij hekelde het feit dat de macht van het parlement in niet geringe mate is verschoven naar niet-gekozen actoren. Maar kritiek op partijen heeft Koole wél waar het hun aanbod van ‘goede ideeën’ en ‘realistische alternatieven’ betreft:
‘Een democratie kan alleen goed functioneren als kiezers bij verkiezingen iets te kiezen hebben. En daarvoor zijn partijen nodig die, al dan niet in uitgewerkte programma’s, beleidsvoorstellen doen die inhoudelijk van elkaar verschillen. Politieke partijen als inhoudelijke bakens, waarop de kiezer kan koersen. Maar dan moeten die verschillen er wel zijn en ook worden gewaardeerd. [Mijn] zorg zit er in dat er een te grote bestuurlijke gerichtheid in het politieke debat is geslopen: een mist van consensus die het zicht op die verschillen ontneemt.’ Met het gevaar, aldus Koole, van thuisblijvende kiezers en gunstige uitslagen voor ‘extreme partijen’. (3)
Politieke interviews
Tot slot een kleine positieve trend die ik sinds kort bespeur. In NRC kom ik de laatste maanden vaker dan voorheen boeiende politieke interviews tegen. Met (Euro)parlementariërs, bewindslieden, burgemeesters, een Eurocommissaris. Ga zo door, nieuwe hoofdredacteur René Moerland: breng politieke ideeën en dilemma’s terug in de krant, en daarmee in de samenleving. (NB: houd die gesprekken prettig zakelijk. Neem dus geen voorbeeld aan de Volkskrant die vorig jaar een ellenlang, grensoverschrijdend persoonlijk interview met minister Schouten publiceerde).
En hoe interessant zou het zijn om op vernieuwende manieren geregeld te laten zien hoe een idee zich uiteindelijk wel of niet een weg baant naar democratisch beleid. Daarnaast zouden kranten en andere media op gezette momenten een balans kunnen opmaken van problemen, feiten en voorstellen die in politieke en publieke debatten komen bovendrijven. Dat zal zowel politici als burgers (jong en oud) helpen hun kijk op mens, maatschappij en bestuur te scherpen en kan de nu vaak uiterst rommelig verlopende discussies (als het op de journalistieke opiniepagina’s al tot een echte discussie komt) meer ‘richten’. In deze jachtige, benarde, democratisch versnipperde en met informatie overladen tijden zijn zulke vormen van ordening meer dan welkom.
Elders, op De Correspondent, las ik een heel ander getoonzet stuk van Rob Wijnberg, getiteld ‘We zijn het veel meer eens dan we denken’. De samenleving lijkt gepolariseerder dan ooit, maar de constante ‘opinie-oorlog’ op Twitter en tv, zegt Wijnberg, is maar een klein deel van het verhaal. In werkelijkheid is er rond diverse maatschappelijke onderwerpen volgens hem juist sprake van een overweldigende mate van consensus, een stelling die hij onderbouwt met percentage na percentage. Zo haalt hij een rapport van het Sociaal en Cultureel Planbureau uit 2019 aan. Daarin stond dat driekwart van de Nederlanders het gevoel heeft dat de meningsverschillen over maatschappelijke kwesties in ons land toenemen. Maar ook berichtte het SCP dat die indruk niet klopt: ‘Afgaande op bevolkingsenquêtes (over hoe mensen tegen bepaalde zaken aankijken, AK) is er weinig reden tot zorg over toenemende meningsverschillen en verharding’.
Echte ideeënstrijd
Nu is er iets raars aan de hand met zowel de roep om beter naar elkaar te luisteren, de boodschap dat meningen eigenlijk niet zo veel te betekenen hebben, als de nadruk op hoe weinig ‘we’ in feite van inzicht verschillen. Want wil er ergens iets te leren, te verbinden of te beamen vallen, dan moeten daar eerst discussiewaardige standpunten te berde worden gebracht, zou je denken. Harmoniebepleiters dreigen deze inhoudelijke dimensie van openbare debatten te verwaarlozen. Van luisteren geven zij hoger op dan van doordachte opvattingen ventileren en die met verve verdedigen.
De neiging om echte ideeënstrijd en oppositie (waarbij het aankomt op overtuigingskracht) uit de weg te gaan, overbodig te verklaren of kansloos te maken, tref je ook aan in politiek en bestuur. Polderen en pragmatisme zijn vruchtbare tradities en adviescommissies kunnen impasses helpen doorbreken. Maar als parlementen uitgepraat raken door het overmatig ‘verplaatsen’ van politiek werk naar (onzichtbare) niet-gekozen gremia, door grote verantwoordelijkheden over te hevelen naar lagere overheden, door een te sterke coalitiebinding of uit angst om de kiezer tegen zich in het harnas te jagen, is er meer verloren dan gewonnen.
Zelf aan de knoppen
Die kant gaat het helaas echter wel steeds meer op, zodat je inmiddels kunt constateren dat nota bene politici van alle kleuren zelf niet echt meer houden van de overheid en van de bestaande vertegenwoordigende democratie. Eerst, vanaf midden jaren tachtig, namen zij van beide concepten behoorlijk wat afstand omdat ze dachten dat het goedkoper en efficiënter was om onderdelen van publieke taken, regelgeving en controle over te laten aan markt(werking) en allerhande toezichthouders. Intussen keren zij zich van (verzorgings)staat en democratie óók af omdat ze menen dat er op allerlei gebied ‘lokaal maatwerk’ geleverd moet/kan worden én omdat ze geloven dat moderne, zogenaamd zeer coöperatief en deliberatief ingestelde burgers veel zaken onderling wel kunnen regelen en als het even kan zelf aan de knoppen willen zitten.
Vandaar de recente keuze van politiek Den Haag om belangrijke delen van sociaal en ruimtelijk beleid door gemeenten te laten bepalen en via de nieuwe ‘Wet versterking participatie op decentraal niveau’ burgers meer zeggenschap en ruimte voor eigen initiatief te geven: inwoners in staat stellen om op diverse manieren rechtstreeks deel te nemen aan de vorming, uitvoering en evaluatie van beleid wordt binnen alle gemeenten, provincies en waterschappen verplicht. Dit laatste betekent dat de positie van politieke partijen, van de gemeenteraad en van provinciale staten fundamenteel van karakter gaat veranderen, en ook: dat de geesten rijp worden gemaakt voor een eveneens directere landelijke democratie ̶ bedenkelijke ontwikkelingen waarover je zelden iemand een kritische noot hoort kraken.
Gezamenlijk ‘huis’
Kennelijk is in het collectieve politieke geheugen danig weggezakt wat ook alweer de bestaansgronden en de pluspunten waren van een politiek systeem dat een representatieve democratie, het principe van evenredige vertegenwoordiging (veel politieke partijen om uit te kiezen) en een sociale rechtsstaat combineert. Welnu: kenmerk van dit systeem is dat het herkenbare structuren en herhaalbare procedures biedt teneinde maatschappelijke problemen te kunnen agenderen en uiteenlopende politieke perspectieven en belangenconflicten naar voren te kunnen brengen, om vervolgens te pogen verschillen van inzicht creatief te overbruggen en via compromissen te komen tot algemeen verbindend (!) beleid. (1)
Voor gekozenen en gezagsdragers brengt dit grondwettelijke stelsel het volgende met zich mee: veel lezen, luisteren, overleggen, zin van onzin scheiden, visie hebben, afwegingen maken, haalbaarheid inschatten, positie kiezen, intensief zoeken naar gemene delers, de tegenpartij tegemoet willen komen, rekening houden met minderheden, verantwoording afleggen e.d. Het systeem zelf dwingt deze even politiserende als pacificerende gedragingen keer op keer af, in en rondom een gezamenlijk ‘huis’ van alle kiezers.
Dat in de actieve politiek telkens ook andere, deels minder edele motieven, omgangsvormen en gewoonten een rol spelen, naast een duistere invloed van bedrijven en lobbyisten, laat onverlet dat ‘onze’ organisatie van de toekenning, spreiding en beperking van ‘macht’ qua opzet helder en solide is, en vooralsnog resulteert in de onderliggende bedoeling: in alle verscheidenheid vreedzaam samenleven. Voor maatschappelijke fragmentatie, laat staan ontreddering, hoeft dan ook niet te worden gevreesd, zolang theorie en praktijk niet te ver uiteen gaan lopen en burgers de democratische logica kunnen volgen en blijven onderschrijven.
Tekortschietende verbeeldingskracht
Toch heerst er her en der in de maatschappij dus een hang naar minder ophef en meer gemeenschap, terwijl politieke representanten tenderen naar ‘depolitiseren’ in gedaanten als privatiseren, delegeren, conformeren, horizontaliseren en democratiseren ̶ een voorkeur die behalve met de al genoemde factoren en aanleidingen ook weleens sterk kon samenhangen met een tekortschietende verbeeldingskracht en met ontoereikende verbale vermogens.
De gevolgen van die depolitisering zijn niet mis: in mijn ogen is menig hardnekkig actueel maatschappelijk probleem precies ontstaan door het geleidelijke ‘afscheid’ van overheid en politiek, in het bijzonder door het ontbreken van grondige gedachtewisselingen in parlement en binnen politieke partijen over mogelijke wegen naar een volhoudbare toekomst, over de gewenste rol van de overheid anno heden, over de mentaliteit en de deskundigheid waarover die overheid moet beschikken en last but not least over de uitvoerbaarheid en de rechtsstatelijkheid van allerlei nieuwe plannen (2).
‘Mist van consensus’
In zijn afscheidsrede als hoogleraar aan de Universiteit Leiden sprak politicoloog Ruud Koole medio december over de conditie van wat hij ‘de electorale pijler’ onder de democratische rechtsstaat noemt. Die pijler is verzwakt, stelde hij. En dat komt mede doordat er aan politieke partijen iets negatiefs is gaan kleven. Koole vindt dat slechts zeer ten dele terecht, en ook hij hekelde het feit dat de macht van het parlement in niet geringe mate is verschoven naar niet-gekozen actoren. Maar kritiek op partijen heeft Koole wél waar het hun aanbod van ‘goede ideeën’ en ‘realistische alternatieven’ betreft:
‘Een democratie kan alleen goed functioneren als kiezers bij verkiezingen iets te kiezen hebben. En daarvoor zijn partijen nodig die, al dan niet in uitgewerkte programma’s, beleidsvoorstellen doen die inhoudelijk van elkaar verschillen. Politieke partijen als inhoudelijke bakens, waarop de kiezer kan koersen. Maar dan moeten die verschillen er wel zijn en ook worden gewaardeerd. [Mijn] zorg zit er in dat er een te grote bestuurlijke gerichtheid in het politieke debat is geslopen: een mist van consensus die het zicht op die verschillen ontneemt.’ Met het gevaar, aldus Koole, van thuisblijvende kiezers en gunstige uitslagen voor ‘extreme partijen’. (3)
Politieke interviews
Tot slot een kleine positieve trend die ik sinds kort bespeur. In NRC kom ik de laatste maanden vaker dan voorheen boeiende politieke interviews tegen. Met (Euro)parlementariërs, bewindslieden, burgemeesters, een Eurocommissaris. Ga zo door, nieuwe hoofdredacteur René Moerland: breng politieke ideeën en dilemma’s terug in de krant, en daarmee in de samenleving. (NB: houd die gesprekken prettig zakelijk. Neem dus geen voorbeeld aan de Volkskrant die vorig jaar een ellenlang, grensoverschrijdend persoonlijk interview met minister Schouten publiceerde).
En hoe interessant zou het zijn om op vernieuwende manieren geregeld te laten zien hoe een idee zich uiteindelijk wel of niet een weg baant naar democratisch beleid. Daarnaast zouden kranten en andere media op gezette momenten een balans kunnen opmaken van problemen, feiten en voorstellen die in politieke en publieke debatten komen bovendrijven. Dat zal zowel politici als burgers (jong en oud) helpen hun kijk op mens, maatschappij en bestuur te scherpen en kan de nu vaak uiterst rommelig verlopende discussies (als het op de journalistieke opiniepagina’s al tot een echte discussie komt) meer ‘richten’. In deze jachtige, benarde, democratisch versnipperde en met informatie overladen tijden zijn zulke vormen van ordening meer dan welkom.
(1) ‘De democratie is de enige samenlevingsvorm die het onophefbare sociale conflict dat aan de basis van elke maatschappij ligt, erkent. Sterker, ze leeft van dat conflict. Het is haar bron van energie en vernieuwing. De conflictualiteit kan in een democratie noch worden opgeheven, noch te boven gekomen, noch geëlimineerd’, aldus Luuk van Middelaar in zijn boek Politicide. De moord op de politiek in de Franse filosofie, Van Gennep, 1999, p. 187-188.
(2) Zie ook Herman Tjeenk Willink, Groter denken, kleiner doen. Een oproep, Prometheus, 2018.
(3) Ruud Koole, ‘Het is de schuld van de partij!’. Politieke partijen in een onvolmaakte democratie’, Universiteit Leiden, 2019. Zie ook zijn mooie beschouwing ‘Maak de gemeentepolitiek Wibaut-proof’, in S&D, 2019-6.
(2) Zie ook Herman Tjeenk Willink, Groter denken, kleiner doen. Een oproep, Prometheus, 2018.
(3) Ruud Koole, ‘Het is de schuld van de partij!’. Politieke partijen in een onvolmaakte democratie’, Universiteit Leiden, 2019. Zie ook zijn mooie beschouwing ‘Maak de gemeentepolitiek Wibaut-proof’, in S&D, 2019-6.
RSS-feed
