'Mensen voelen zich niet meer gehoord’; ‘mensen voelen zich niet meer gerepresenteerd’. Het is dé politieke smartlap van de afgelopen jaren, en eentje die sterk uiteenlopende vertolkers kent. Van populistische leiders all over the world, Gerdi Verbeet  en Kim Putters, tot Gert-Jan Segers, de staatscommissie-Remkes, degenen die een omroep voor ‘de ongehoorde Nederlander’ willen en ‘grote’ denkers als Pierre Rosanvallon.

De laatste is een historicus en socioloog die al vanaf de jaren zeventig de democratie bestudeert, aldus NRC op 8 november jl. in een interview met de Fransman. Een paar dagen eerder drukte Trouw een vraaggesprek met hem af. En ook De Groene Amsterdammer sprak vorige maand uitgebreid met Rosanvallon, die vindt dat in diverse democratische landen ‘de politiek disfunctioneert’ en van wiens hand onlangs het boek De democratie denken verscheen.

In elk van deze interviews kwam naar voren dat de democratisch-rechtsstatelijke gewoonte om mensen politiek te vertegenwoordigen volgens Rosanvallon problematisch is geworden. Wereldwijd, zei hij, geven mensen uiting aan ‘democratische teleurstelling’. (‘Mensen voelen zich vergeten, onbegrepen, ongezien.’) En die teleurstelling hangt naar zijn idee nauw samen met het feit dat de samenleving zich niet meer laat beschrijven in termen van heldere sociale groepen.

‘We zijn naast groepslid ook steeds meer een individu. Eigenlijk zien we ons leven zoals vroeger alleen kunstenaars het opvatten. Die hadden elk een eigen en bijzonder bestaan, dat anders was dan dat van anderen. Ons leven is een kunstwerk geworden. Tegelijkertijd wordt die individualiteit van ons steeds minder gezien. Regeringen regeren met statistieken, met gemiddelden. Maar mensen zien zichzelf niet als een gemiddelde’, aldus de socioloog in Trouw.

Enkele andere citaten uit de genoemde bladen:
‘Iedereen heeft een ander verhaal.’
‘Om een land te begrijpen heb je [al die] verhalen nodig.’
‘We moeten [daarom] een politiek uitstippelen gericht op het vergroten van de gemeenschappelijke kennis van de samenleving. Dat heeft ook alles te maken met vertrouwen creëren. Als je niks van iemand weet, kun je hem niet vertrouwen.’
‘Het gaat om erkenning. Zie iedereen als volwaardig mens. Dan kunnen mensen weer trots zijn op zichzelf.’

Om ook zelf iets te betekenen voor mensen die zich binnen de huidige (Franse) democratische samenleving niet gezien voelen én om het sociale vertrouwen te bevorderen, lanceerde Rosanvallon in 2014 het project ‘Raconter la vie’: een inventarisatie van individuele ‘verhalen’ op een website en in boekvorm. Hij wilde zo een ‘parlement van de onzichtbaren’ stichten, ‘een narratieve democratie’ ontwikkelen, als onderdeel van wat hij ‘continue democratie’ noemt: het voortdurend tot expressie brengen van individuele ervaringen en opvattingen, als een aanvulling op de haperende ‘stembusdemocratie’.

In feite meent Rosanvallon dus dat we allemaal heel speciaal zijn geworden en daarom moeilijk meer uit de voeten kunnen met een politiek die particuliere situaties generaliseert. Dat je zo’n hyper-assertieve houding niet per se hoeft te honoreren, lijkt niet in hem op te komen. Integendeel: dit is nu de werkelijkheid, stelt hij, en daarom zou een andere benadering en organisatie van de democratie verstandig zijn. Hoe de politiek daarbinnen met al die verschillende gevallen en wisselende verlangens moet omgaan, is evenwel onduidelijk.
​
Rosanvallons artistieke mensbeeld en zijn dito strategie om de democratie te vernieuwen, roepen nog wel meer vragen op. Zoals: overdrijft hij de behoefte van mensen aan persoonlijke ‘zichtbaarheid’ niet? Wat houdt ‘erkenning’ (als je staatsburger bent) voor hem nou precies in? En zijn veel noden niet nog altijd voornamelijk bovenindividueel van aard, zodat die in principe heus wel door politieke vertegenwoordigers te agenderen zijn?

Maar ook: gaat de publicatie van levensverhalen werkelijk bijdragen aan een hechtere democratische gemeenschap? Inspiratie voor die gedachte put Rosanvallon uit het verleden: in de negentiende eeuw bijvoorbeeld, zegt hij, wisten sociale bewegingen de solidariteit onder de bevolking aanmerkelijk te vergroten met liederen en poëzie waarin zij de zorgen van mensen benoemden.

Als de huidige maatschappij echter érgens geen gebrek aan heeft, dan is het wel aan human interest. Dankzij films, documentaires, literatuur (fictie en non-fictie), theater, muziek, journalistiek, talkshows, podcasts, series, sociale media, ngo’s en onderzoeksinstituten is er tegenwoordig sprake van een niet aflatende stroom vertellingen van en over mensen in al hun hoedanigheden, in alle denkbare omstandigheden, uit allerlei milieus.

De narratieve cultuur bloeit zelfs zozeer dat ook narcisme, misplaatste openhartigheid, het commercieel te kijk zetten van andermans leed, een zwaar doorgeschoten personalisering van de politieke sfeer en empathische vermoeidheid hiervan kenmerken zijn geworden. Is er politiek gezien dan ook niet eerder behoefte aan betere conclusies, dan aan nog meer gedetailleerde sociale informatie, die bovendien – anders dan Rosanvallon veronderstelt – niet automatisch verbroederend werkt?

Ik zie kortom weinig in het enigszins kokette pleidooi van de Franse socioloog-historicus voor ‘erkenning’ van een ieder. Zinniger lijkt het mij dat politieke partijen maatschappelijke problemen en mogelijke oplossingen serieus in kaart brengen en intelligent verwoorden, dat er goede wetten worden gemaakt en dat mensen behalve in emoties en concrete lotgevallen geïnteresseerd blijven in argumenten en abstracte concepten. Zoals het hartverwarmende idee van een democratische rechtsstaat, ons politiek-juridische systeem dat het besef van pluriformiteit allang in zich draagt, en niet voor niets ‘vertegenwoordiging’ als een centraal beginsel kent.

​Rutger Bregman meent dat ‘we’ de democratie eindelijk radicaal kunnen gaan vernieuwen, nu hij in zijn jongste boek naar eigen zeggen heeft aangetoond dat ‘de meeste mensen deugen’. Wat ‘deugen’ voor hem precies betekent weet ik niet. Wel weet ik dat zijn gedachten over ‘democratie’ al te eenvoudig zijn.
 
In het hoofdstuk ‘Zo ziet een echte democratie eruit’ rept Bregman over ‘de zeven plagen van onze oude, vermoeide democratie’, bejubelt hij een Venezolaanse burgemeester die ‘zijn macht weggaf’ aan het volk en schrijft hij enthousiast over steden als Hamburg, Sevilla en New York die burgers medezeggenschap over de gemeentebegroting gaven. Her en der is in de afgelopen jaren het zaadje van een directere democratie met succes geplant, concludeert hij. Dus waar wachten we nog op?

Opmerkelijk is dat Bregman kennelijk niet in de gaten heeft dat het morrelen aan de representatieve democratie in ons eigen land al volop gaande is. Voor de ‘participatieve democratie’ die hem zo’n zegen voor de mensheid lijkt, loopt tegenwoordig vrijwel heel politiek en bestuurlijk Nederland warm, het ministerie van Binnenlandse Zaken voorop – zie mijn boekje Herinnering aan de rechtsstaat.

Ook andere kritische publicaties over het ondoordachte streven naar een nieuw soort democratie zijn Bregman blijkbaar ontgaan. Wel citeert hij met instemming de Vlaamse denker en schrijver David van Reybrouck: burgers zelf aan het politieke roer laten staan haalt het beste in mensen naar boven, geloven beide mannen.
​
Wat er aan dit idee niet deugt, maakte publicist Dick Pels al in 2013 duidelijk. In zijn recensie van Van Reybroucks invloedrijke pamflet Tegen verkiezingen schreef Pels (socioloog en politiek filosoof) in De Groene Amsterdammer: ‘Van Reybrouck miskent te veel de tragische dualiteit van het politieke bedrijf waarin, net als in het leven zelf, goed en kwaad dichter op elkaar zitten dan gedacht en gewenst. Het is natuurlijk van groot belang om na te denken over een politiek systeem dat minder in de ban is van peilingen, verkiezingskoorts en kijkcijfers, en dat zich sterker oriënteert op de lange termijn en het algemeen belang. Maar het is naïef om te denken dat toewijding aan het algemeen belang ooit definitief kan worden gescheiden van het najagen van kortetermijn- en eigenbelangen, persoonlijke ambities, ressentiment en de wil tot de macht. Politiek is een mooi vak maar ook een “vuil spel” waarin allerlei gemengde motieven meespelen, en goede politici moeten altijd een beetje slecht zijn om dit spel goed te kunnen spelen (…) Dat is ook de reden dat we ze steeds moeten blijven wantrouwen, ook al hebben we ze met volle overtuiging als onze vertegenwoordigers gekozen.’

Zo is het maar net. En vandaar dat democratie pas echt prettig is – en de staat zijn gezag alleen kan laten gelden – wanneer het doen en laten van overheid en burgers aan allerhande wetten en procedures is gebonden. Bregman echter omarmt slechts de simpele opvatting dat beleid als het even kan niet via het algemeen kiesrecht maar ‘van onderop’ moet worden bepaald. Hoe zo’n civiele democratie te combineren valt met de diverse dragende concepten en instituties van onze democratische rechtsstaat: daarover lees je bij hem geen woord.

Ondertussen is Rutger Bregman zijn vertrouwen in een participatieve democratie verrassend genoeg alweer kwijt. Terwijl het zo positief gestemde De meeste mensen deugen dezer dagen de boekhandels uitvliegt, pleitte hij op 22 oktober jl. op De Correspondent voor niets minder dan ‘de harde hand van Vadertje Staat’. Hij verdiepte zich de afgelopen maanden namelijk grondig in de klimaatverandering, en die kun je langs de weg van ‘comités van gelote burgers’, ‘brainstorms met bewoners’ en ‘cocreatieve burgerbegrotingen’ niet afdoende bestrijden, ontdekte hij.

‘In mijn hart ben ik een anarchist’, schrijft Bregman. Maar gezien de zorgwekkende toestand van de aarde acht hij een straffe overheid, nee sterker nog: ‘een oorlogsstaat’, inmiddels onontkoombaar. Waarmee hij wederom op een politiek dwaalspoor is beland. Het is daarom te hopen dat de bekende journalist-historicus zijn denkkracht vanaf nu vooral gaat richten op de vraag hoe de bestaande representatieve democratie aan kwaliteit en geloofwaardigheid kan winnen. Die democratie is anders dan hij beweert niet oud en vermoeid. Wel is serieuzer openbaar bestuur op vele terreinen dringend gewenst. En zeker niet onmogelijk.