Noodkreet over ons openbaar bestuur, inclusief een reactie op de recente voorlichting van de Raad van State over de interbestuurlijke (wan)verhoudingen

Het gaat niet goed met ons openbaar bestuur. Sterker nog: het gaat behoorlijk slecht met ons openbaar bestuur. En dat kan zo niet langer.  

Eerst in een notendop wat er zoal aan de hand is:
1. Zoals staatsrechtkenner Douwe Jan Elzinga kortgeleden opmerkte in een lezing tijdens de Dag van de Raad (= gemeenteraad) bestaat er in bestuurlijk Nederland, en al helemaal bij het daarvoor verantwoordelijke ministerie, ‘nog niet het begin van een gedachte’ over welke overheidstaak geschikt is voor welke overheidslaag: ‘We doen maar wat’.
2. Sinds 1970 heeft de (mede door de verzorgingsstaat uitgedijde) rijksoverheid menige inhoudelijke, uitvoerings- en toezichtstaak neergelegd bij gemeenten en andere, al dan niet geprivatiseerde organen. Als bestuurlijke ballast ervaren verantwoordelijkheden werden aldus weggeorganiseerd naar beneden of opzij. Daarnaast klonken er soms inhoudelijke argumenten: lokaal uit te voeren en/of te maken beleid zou integraler, specifieker, flexibeler en voor de burger herkenbaarder zijn. Maar vooral leek decentraliseren goedkoper.
3. De gemeenten (verenigd in de VNG) namen nieuwe taken telkens weer dapper dan wel gretig op zich: van inspectiewerk tot welzijnstaken, en van uitvoering van de Participatiewet tot klimaatbeleid en het vestigen van een lokale ‘meervoudige democratie’. Om voor al hun taken genoeg ‘bestuurskracht’ te ontwikkelen gingen gemeenten steeds vaker fuseren en/of samenwerken in regionale verbanden. Desondanks hebben veel gemeenten inmiddels flinke problemen: financiële, bestuurlijk-inhoudelijke en personeel-technische.
4. Het vele regionaal samenwerken heeft ondemocratische bijwerkingen: Nederland kent momenteel zo’n 1200 regionale mini-overheden die zijn geformeerd rond 32 thematieken. De gemiddelde gemeente is verwikkeld in maar liefst 33 van zulke regioverbanden, waarop raadsleden te weinig zicht en invloed hebben, waarin ambtenaren verdwalen en waarvan burgers doorgaans geen weet hebben. 
5. Als de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) haar zin krijgt, komt hier voor de gemeenten en hun burgers nog iets zeer spannends bij: de inwerkingtreding van de Omgevingswet per 1 januari 2022.
6. Ondertussen is er een volledig geëquipeerde democratische bestuurslaag waarvan onvoldoende gebruik wordt gemaakt; IPO waar was je, om je uit te spreken over deze interbestuurlijke wanverhoudingen en de provincie te verdedigen?

De ondoordachte taakverdeling tussen de verschillende bestuurslagen klemt des te meer omdat het aantal maatschappelijke en andersoortige problemen dat om voortvarend handelen vanuit politiek en overheid vraagt in geen tijden zo groot is geweest. Nog even los van de coronacrisis hebben we het dan onder meer over de klimaatnood, de energietransitie, het woningentekort, de stikstofproblematiek, tal van kwesties rond digitalisering, groeiende (regionale) ongelijkheid, culturele polarisatie, nieuwe vormen van zware criminaliteit, het aardbevingendossier en niet te vergeten: een aangeschoten rechtsstaat, een gemankeerde Tweede Kamer en een teveel aan missers rond het maken en uitvoeren van beleid.

Stapels genegeerde adviezen
Ernst en vooral oorzaken van de interbestuurlijke problematiek bleven tot nu toe jammerlijk onderbelicht in zowel het politieke als het publieke debat en werden door de minister van BZK nauwelijks bestreden. Daarin zou met de aanstaande kabinetsformatie echter verandering kunnen gaan komen. De intussen demissionaire minister lijkt er namelijk eindelijk van doorgedrongen dat haar departement orde op zaken moet stellen. En dat vinden ook diverse adviseurs die recentelijk en/of al eerder met analyses en aanbevelingen kwamen, waaronder de Stichting Decentraal Bestuur, de Raad voor het Openbaar Bestuur en de Afdeling advisering van de Raad van State.

De laatste presenteerde op 24 maart jl. op verzoek van de minister en van de zogeheten decentrale koepels een ‘voorlichting over interbestuurlijke verhoudingen’. De Raad van State stelt hierin recht voor zijn raap vast (1) dat er in het openbaar bestuur sprake is van ‘structurele spanningen en bijbehorende sturingsproblemen’ die dringend om een oplossing vragen omdat het bestuur anders niet in staat zal zijn de talrijke grote problemen van nu op te lossen; (2) dat gemeenten overbelast zijn; (3) dat de decentralisaties van 2015 in het sociaal domein niet goed waren doordacht; (4) dat er in de komende kabinetsperiode even geen nieuwe decentralisaties moeten worden doorgevoerd; (5) dat het probleem van tekortschietende democratische legitimatie in regioverband urgent is; (6) dat nieuwe termen als ‘gezamenlijk sturen’ en ‘één overheid’ het zicht kunnen benemen op een adequate verdeling van verantwoordelijkheden; (7) dat diverse aspecten van het moeizame (inter)bestuurlijk functioneren in diverse adviezen en rapporten al eerder zijn benoemd; (8) dat BZK met die inzichten vrijwel niets heeft gedaan (!) en (9) dat de minister van BZK zich voortaan, voorzien van nieuwe bevoegdheden, ‘dient te concentreren op (de inrichting en het functioneren van) het openbaar bestuur, de democratie, de rechtsstaat en de constitutie’.

‘Lokaal maatwerk’
Rake constateringen. Maar enkele andere gezichtspunten uit de notitie van de Raad van State zijn betwistbaar. Zo schrijft de Raad dat veel gemeenten nog altijd te klein zijn voor de taken die ze hebben. Maar uit het overmatige bovenlokaal samenwerken spreekt iets anders: dat het vaak niet logisch en verantwoord was dat juist gemeenten extra taken kregen/op zich namen. Zelfs als decentraliseren ingrijpend bezuinigen betekende (zoals in 2015) ging de VNG er graag in mee. En net als de rijksoverheid verklaarde ook de VNG keer op keer dat sociale taken (WMO, Jeugdwet en Participatiewet) het beste bij gemeenten kunnen worden neergelegd omdat daar ‘maatwerk’ geleverd zou kunnen worden: het meewegen van lokale wensen en omstandigheden in de uitvoering van een wet, en ‘ieder het zijne’ geven (in plaats van ieder het gelijke).  

In het decentralisatiediscours worden echter regelmatig twee zaken verward, namelijk persoonlijke omstandigheden en lokale omstandigheden. Mij lijkt dat er niet snel reden is om een (sociale) wet afwijkend uit te voeren omdat mensen inwoner zijn van bijvoorbeeld Vlaardingen of Vlagtwedde. Met iemands persoonlijke situatie daarentegen, ongeacht waar hij of zij woont, kan wél rekening worden gehouden − binnen zekere marges en/of op basis van algemene bestuurlijke beginselen.

Kijken we naar lokale situaties, dan kan het niet anders dan dat er van gemeente tot gemeente verschillend beleid wordt gevoerd. Geen gemeente (en ook geen provincie) is qua oppervlak, inwonertal, bevolkingsopbouw en economische structuur immers hetzelfde. En dus spelen er overal verschillende vraagstukken rond wonen, ruimtelijke inrichting, voorzieningenniveau en sociale problematiek. Onder meer om zich te buigen over zulke bij uitstek plaatselijke kwesties bestaan er lokale verkiezingen, lokale (afdelingen van) politieke partijen en gemeentebesturen. Met (individueel) maatwerk heeft dat evenwel niets te maken.   
Ergo: ‘lokaal maatwerk’ is een misleidend begrip dat door het rijk wordt gebruikt om verantwoordelijkheid voor fatsoenlijke wetgeving en uitvoering te ontlopen, en dat gemeenten een aantrekkelijk aura van belangrijkheid en mensgerichtheid verschaft, dat zij echter in de praktijk moeten bekopen met verdringing van hun basale, politieke taken en aantasting van hun democratische karakter. En ondertussen worden hulpbehoevende inwoners in quasi-empathische keukentafelgesprekken tot meer zelfredzaamheid aangespoord.

Herschikken kan prima
Verder: heeft een ingewikkelde samenleving niet méér baat bij het prettig helder houden van politieke structuren, dan bij het ook nog eens ontzettend ingewikkeld maken van de overheid? Ik denk het wel en daarom bepleit ik een herschikking van taken, met hernieuwde aandacht voor rechtszekerheid en rechtsgelijkheid enerzijds, en met een scherper oog voor persoonlijke omstandigheden en plaatselijke verschillen anderzijds.

Volgens mij zijn alle burgers en (lokale) politici/bestuurders gebaat bij tenminste het volgende:
- zorgvuldig ontworpen wetgeving;
- gemeenten (en provincies) die eigen, politiek te bevechten beleid maken rondom de vraagstukken die met de unieke plaatselijke situatie te maken hebben (en waarbij samenwerking met naburige gemeenten eerder uitzondering dan regel is, en tijdelijke extra bevoegdheden nodig kunnen zijn);
- per gemeente uitstekend bereikbare, bemenste informatieloketten, onder meer als onderdeel van provinciale of landelijke uitvoeringsorganisaties (op het gebied van milieutoezicht, vergunningverlening, de uitgifte van paspoorten, de organisatie van verkiezingen, jeugdzorg, etc.);
- en tot slot: gemeentebesturen die nagaan hoe zij het beste kunnen bijdragen aan (nieuwe) nationale en provinciale doelstellingen van bijvoorbeeld ruimtelijke, sociale en preventieve aard. En dat hoeven we niet te beschouwen als decentrale slippendragerij, het dienen van ‘hogere’ democratisch-rechtsstatelijke doelen is juist iets nobels.   
Nogmaals: de huidige interbestuurlijke en vooral gemeentelijke malaise ontstond niet doordat bepaalde gemeenten nog steeds te klein zijn, zoals de Raad van State stelt, maar omdat er te veel taken naar de gemeenten gingen.

Zodoende overtuigen ook de lokale en regionale oplossingssuggesties van de Raad van State niet. Meer herindelingen, zoals de Raad van State wil, leiden namelijk vooral tot nog betekenisarmere provincies. Dat is zonde, want die provincies kunnen gezien uiteenlopende actuele problemen nog steeds/opnieuw een nuttige functie vervullen: gemeenten ontlasten, taken van regionale samenwerkingsverband overnemen en toekomstige rijkstaken degelijk en daardoor met gezag helpen uitvoeren.    

Funest adagium
De tweede manier waarop de Raad van State gemeenten slagvaardiger en democratischer wil maken is inperking van het grote aantal onderwerp-specifieke regio’s, door die regio’s meer te laten samenvallen. Helaas gaat dit voorstel voorbij aan de vraag waarom regio’s nu veelal niet congruent zijn: dat is vanwege de in bestuurlijk Nederland modieuze gedachte dat ‘het vraagstuk’ (of: ‘de maatschappelijke opgave’) voorop moet staan, en dat de bestuurlijke inrichting daar telkens flexibel bij moet worden aangepast. Ik had graag een kritische noot gehoord over dit funeste adagium.[1]

Bovendien: ook als regio’s meer in elkaar worden geschoven, is er nog steeds het probleem van de politiek-democratische legitimatie. Tenzij er eigen verkiezingen komen voor zo’n nieuwe, ingedikte regionale laag. Wie echter ‘bestuurlijke drukte’ serieus wil verminderen en oeverloze stelseldiscussies liever vermijdt, kan beter eerst eens welwillend kijken naar de reeds grondwettelijk verankerde provincie als mogelijk vitaal onderdeel van een oplossing. Waarbij in grote provincies voor bepaalde uitvoeringstaken regionale bijkantoren denkbaar zijn. (Overigens vindt ook de Raad van State dat de rol van provincies opnieuw moet worden doordacht.)

Tot slot had ik graag gelezen hoe de Raad van State aankijkt tegen de aanzwellende maatschappelijke en politieke roep om meer centrale regie inzake bijvoorbeeld de ruimtelijke ordening. Volgens de Raad moeten gemeenten voorlopig vooral met rust worden gelaten. Maar waarom zouden vormen van recentralisatie/deconcentratie en regievoering niet bespreekbaar kunnen zijn? Dit roept een fundamentelere vraag op, te weten: wat vermag het rijk nou eigenlijk zelf? Op welke gebieden zet bij voorkeur het rijk de lijnen uit, en kunnen we het politieke debat weer beter nationaal dan lokaal voeren?   
 
Enfin, redenen en overwegingen genoeg voor een grondige politiek-ambtelijke bezinning op valide interbestuurlijke uitgangspunten. Die bezinning zou moeten plaatsvinden binnen en vanuit een ministerie van BZK dat hoeder is van hoogwaardig, rechtsstatelijk openbaar bestuur. Het zou heel mooi zijn als deze verantwoordelijkheid in een nieuw regeerakkoord wordt vermeld en geconcretiseerd. Daarnaast doen de straks formerende partijen er goed aan een decentralisatiestop af te kondigen. En een spoedig onderzoek te gelasten naar de mogelijkheid om de rol van provincies binnen onze bestuurlijke organisatie opnieuw en eigentijds in te vullen. Opdat landsbestuur, provinciaal-regionaal bestuur en lokaal bestuur samen in staat zijn de veelheid aan crises waarmee Nederland worstelt aan te kunnen. 

[1] Binnen het heersende bestuurlijke, ‘opgave-gedreven’ paradigma wordt vreemd genoeg verondersteld dat (1) het binnen ons openbaar bestuur voorheen niet om vraagstukken draaide; (2)  ‘maatschappelijke opgaven’ kant en klaar kunnen worden ‘opgepakt’, terwijl ze als het goed is zijn omgeven door politieke processen van signaleren, articuleren, tegenspreken, agenderen, controleren, bijstellen etc. en (3) dat ‘het vraagstuk’ in kwestie goed opgelost kan worden in per onderwerp wisselende, ‘horizontale’, regionale coalities, met daarin de overheid als slechts een van de ‘spelers’.
 
Deze tekst, op 26 april 2021 verschenen in De Hofvijver (Montesquieu Instituut), is  een uitgebreide versie van een blogstuk dat hier eerder te lezen was. 

'Longread' over het eindrapport van de Staatscommissie Parlementair stelsel

fragment:
De staatscommissie zegt dat het representatieve stelsel voor haar het uitgangspunt is. Maar in plaats van deze indirecte democratie (tegen alle participatiemodes in) dan eens aantrekkelijk te beschrijven en het onverminderde belang ervan voor de huidige tijd aannemelijk te maken, gooit ‘Remkes’ de basisprincipes van dit model zodanig om dat er een soort volksdemocratie tevoorschijn komt.

        Inhoud artikel (ook gepubliceerd in De Hofvijver):

• Inleiding
• Vertegenwoordigen is niet: 'vertolken'
• Over 'vergeten', 'verweesde' en 'energieke' burgers
• 'De democratie moet directer'
• Nawoord

Op 10 februari jl. organiseerden het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) en de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) samen met de provincie Friesland een regionale bijeenkomst in het kader van ‘Democratie in actie’, een programma van de rijksoverheid dat in het teken staat van een radicale vernieuwing van de lokale democratie. Op voorstel van de provincie was mij gevraagd om t.b.v. een plenair debat over dit democratiebeleid een ‘tegengeluid’ te laten horen. Dit is de tekst van de inleiding die ik hield.

‘Democratie is geen groepstherapie’, zo merkte ik eind 2018 op in een interview met het Dagblad van het Noorden. Aanleiding voor die uitspraak was het feit dat zo’n beetje heel politiek en bestuurlijk Nederland tegenwoordig meent dat lokale democratie idealiter niet veel met politiek te maken heeft, maar vooral berust op de eigen inzet van clubjes mensen voor hun directe leefomgeving, en op ‘samen met burgers besturen’ door middel van allerhande participatieve sessies en (digitale) ‘tools’.

Hierbij wordt vaak aangevoerd dat een aldus vernieuwde democratie heilzaam is voor een vermeend afgenomen vertrouwen in de politiek, en óók heilzaam voor een al even vermeend gebrek aan ‘sociale cohesie’. Bovendien zou het slim zijn van de plaatselijke overheid om burgers persoonlijk te betrekken en meer verantwoordelijkheid te geven: op die manier zou optimaal gebruik worden gemaakt van een tot dusver onderbenut, wederom vermeend potentieel aan burgerkennis en burgerenergie.

Participatieverordening
Onder verwijzing naar dergelijke frasen voltrekt zich zoals u zult weten sinds 2013 (het jaar van de ‘doe-democratie’) een democratische gedaantewisseling: die van een representatieve democratie naar een verwarrende mix van klassiek lokaal bestuur en allerlei vormen van burgerkracht en burgermacht. Nogal wat gemeenten kennen inmiddels een ratjetoe aan meestuurmogelijkheden, en laten zich op basis van het zogeheten Right to Challenge met genoegen ‘uitdagen’ door burgers die een bepaalde overheidstaak graag eigenhandig willen verrichten. En als het aan het huidige kabinet ligt, is binnenkort elke gemeente (en ook elke provincie en elk waterschap) verplicht om in een ‘participatieverordening’ vast te leggen hoe zij burgers precies in de gelegenheid stelt zich te mengen in ‘de voorbereiding, de uitvoering en de evaluatie van beleid’.

Wrang genoeg moet straks in gemeenten de gemeenteraad voor de wettelijk te verruimen participatie de ‘kaders’ gaan opstellen – wrang, omdat de nieuwe wet in feite die raad een kopje kleiner maakt. Welbeschouwd komt het wetsvoorstel in kwestie er dan ook op neer dat burgers in hun rol als kiezer juist steeds minder serieus worden genomen. Ik hoop dat u hier eens bij stil wilt staan, te meer omdat de invloed van gemeenteraden  ̶  en dus de macht van kiezers  ̶  al flink is verzwakt door de decentralisaties in het sociaal en ruimtelijk domein, terwijl de zware bezuinigingen waarmee die decentralisaties gepaard gingen voor de burger ook zeker geen pretje zijn.  

Vergissing
Sinds een jaar of vier nu, probeer ik in publicaties, lezingen, debatten en gesprekken met bestuurders, raadsleden, ambtenaren en burgers duidelijk te maken dat het eensgezinde politieke streven naar mínder politiek, mínder overheid en juist méér samenleving, méér burger een vergissing is. Onlangs werd ik in die overtuiging weer eens gesterkt door de uitkomsten van recent gedaan onderzoek. Zo promoveerde eind januari aan de Rijksuniversiteit Groningen Hiska Ubels op het proefschrift ‘Vernieuwende vormen van lokaal bestuur met een hoge mate van burgerzelfsturing’ waarvoor ze onder meer de Dorps Ontwikkelings Maatschappij in het Friese Ee bestudeerde.

Om haar conclusies wond Ubels geen doekjes:
- sociaal doe-het-zelven kan voor de deelnemers flink belastend zijn (in termen van tijd, vereiste deskundigheid, reputatie);
- veruit de meeste mensen (in dit geval bewoners van krimpdorpen) hebben niet de behoefte eraan mee te doen;
- door inwoners gedragen leefbaarheidsprojecten kunnen de sociale verhoudingen makkelijk onder spanning zetten;
- gemeenten stimuleren zelfredzaamheid in werkelijkheid vooral omdat ze denken dat dat goedkoper is;
- de dialoog van initiatiefnemers met niet-deelnemende betrokkenen laat vaak te wensen over.
Voorts zijn mensen die het meedoen aan (grotere) lokale projecten wél langere tijd volhouden volgens Ubels steevast degenen die er zelf belang bij hebben  ̶  waardoor het veelgeroemde ‘co-produceren van publieke waarde’ door burgers toch wel in een wat ander daglicht komt te staan…
 
Het is uiteraard nuttig dat het onder politici en beleidsmakers zo populaire fenomeen ‘zelfredzame initiatieven’ door Ubels grondig is bekeken. Tegelijk zijn haar bevindingen weinig verrassend voor wie over de wenselijkheid en haalbaarheid van intensieve burgerklussen weleens wat langer heeft nagedacht en/of bekend was met al jaren eerder gedaan onderzoek op dit gebied.

Maximale directe invloed
Interessant vond ik óók de vorig jaar door drie juristen van de Universiteit Leiden verrichte studie naar het al genoemde Right to Challenge, waarover in het Regeerakkoord van 2017 is afgesproken dat daarvoor een heldere, algemene regeling zou komen. Deze juristen, die van het ministerie van BZK de opdracht hadden gekregen om na te gaan hoe zo’n regeling zou kunnen luiden, stelden vast dat diverse bestaande juridische bepalingen en ook andersoortige obstakels een dergelijke wet in de weg staan. Waarna het ministerie besloot het recht om de overheid ‘uit te dagen’ dan maar te laten vallen onder de decentrale participatieverordeningen waarover ik het net had.

Minstens zo boeiend vond ik het echter, dat de Leidse juristen er later in een andere publicatie op wezen dat het woord ‘uitdagen’ voor burgers die zich op het Right to Challenge beroepen ‘[méér] betekent dan simpelweg “zelf doen” of “overnemen”’. Ik citeer:

‘Echt uitdagen heeft de wederzijdse erkenning van politieke en professionele gelijkwaardigheid als inzet. En dat lijkt het overheersende gevoel in deze beweging. In die zin is het Right to Challenge (…) een uitdrukking van een nieuw soort directe democratie, met als steekwoorden: maximale directe invloed, individuele autonomie, een gelijkwaardige relatie met de overheid en erkenning van de professionaliteit van de burger.’ (1)

Recht van de mondigste burger
Zelf leken de betreffende onderzoekers niet wakker te liggen van deze vergaande burgeraspiraties, zij constateerden een en ander slechts. Ik maak er wél bezwaar tegen. Maar zoals gezegd: het is niet alleen een gering aantal burgers dat uit is op die ‘maximale directe invloed’. Terwijl het democratisch rechtsstatelijke bouwwerk zoals we dat in Nederland officieel nog kennen op grote waardering van het merendeel der bevolking kan rekenen, hebben de Tweede Kamer, het ministerie van BZK, twee kabinetten Rutte en de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) zich in de afgelopen jaren bekeerd tot een ‘participatiesamenleving’ in plaats van een verzorgingsstaat, en tot een zogenoemde ‘meervoudige democratie’ in plaats van de grondwettelijke representatieve democratie. (2)

Overigens heb ik tijdens eerdere voordrachten en gesprekken gemerkt dat die nieuwe democratie op gemeentehuizen, provinciehuizen en ook op het ministerie van BZK lang niet door iedereen omarmd wordt. Terecht. Want minister Ollongren mag dan vinden dat ‘een sterke lokale democratie vraagt om een sterke representatieve democratie (gemeenteraad), met aanvullend een sterke participatieve, deliberatieve en directe democratie, én een sterke verbinding daartussen’. Maar hoe je die wezenlijk verschillende democratie-invullingen kunt combineren zónder in een verrommelde democratie te belanden waarin verkiezingen en het raadslidmaatschap hun glans verliezen en het recht van de mondigste burger geldt, heeft ze er tot op heden niet bij verteld. (3)

Voldoende democratie
Tot slot. Ik denk eerlijk gezegd dat we in ons land al een aardige tijd voldoende democratie hebben. In processen van beleidsvorming kunnen burgers en andere belanghebbenden al sinds jaar en dag op verschillende manieren hun visie of wensen kenbaar maken. We kunnen ook pressiegroepen beginnen, meedoen aan publieke debatten, actief worden in een politieke partij en zelf een partij stichten. Ook op het civiel-maatschappelijke vlak is er veel mogelijk: wie dat wil, kan zich vrijwillig inzetten voor een sociaal doel naar keuze – en dat gebeurt op grote schaal al decennia.

Alles wat er in de afgelopen zes jaar door BZK en VNG aan extra participatie-opties is aangejaagd, zit in de sfeer van burgers zelf, gratis en voor niets, allerlei overheidsachtige dingen laten doen, én in de sfeer van ruimte bieden voor persoonlijk meebepalen of zelf beslissen. Bij deze participatievormen zijn uiteindelijk maar heel weinig burgers gebaat, aangezien ze afbreuk doen aan serieus, rechtsstatelijk geïnspireerd openbaar bestuur, en aangezien ze de civil society, zeg maar de eigen maatschappelijke ruimte voor burgers, niet versterken maar schaden.

Dat zoveel partijen de democratie langs deze lijnen willen vernieuwen, of zelfs vervangen, is kwalijk en onbegrijpelijk.

(1) Geerten Boogaard, Esmée Driessen en Willemien den Ouden, ‘Een algemene regeling voor het Right to Challenge. Over interfaces in het publiekrecht’, Nederlands Juristenblad, 8 november 2019, p. 2866.

(2) zie ook Annemarie Kok, ‘Afscheid van de indirecte democratie’, S&D, december 2018, p. 41.

(3) Kamerbrief plan van aanpak voor versterking lokale democratie en bestuur, 5 juli 2018, p.5.